جنري 1923ع

سکر مان سوامي امرداس جي ايڊيٽريءَ ۾ ”ڌرم درشن“ نالي ڌرمي رسالو شايع ٿيو، جنهن کي هندو پڙهندڙن ۾ سٺي مقبوليت ملي، ان ڪري انهيءَ زماني ۾ رسالي جون هڪ هزار کان وڌيڪ ڪاپيون ڇپبيون هيون.

9 جنوري 1923ع

”ضلعي سکر جمعيت العلماءِ“ جي سکر ۾ مولانا تاج محمود امروٽيءَ جي صدارت هيٺ گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ فيصلو ڪيو ويو ته سنڌي مسلمانن ۾ ديني جذبو ۽ شعور پيدا ڪيو وڃي، ان لاءِ مولانا تاج محمود امروٽيءَ کي شيخ الاسلام ۽ مولوي حماد الله کي نائب شيخ الاسلام مقرر ڪيو ويو.

11 جنوري 1923ع

جيڪب آباد ۾ خلافت ڪاميٽيءَ طرفان ”سنڌ خلافت ڪانفرنس“ ٿي، جنهن ۾ خلافت جي حوالي سان ۽ سنڌ خواه هند جي سياسي مقصدن ۽ مفادن جي حوالي سان ويچار ونڊيا ويا ۽ عوام سياسي خواه مذهبي بيداري آڻڻ جي ڪوشش ڪئي وئي.

25 جنوري 1923ع

سنڌ پراونشل خلافت ڪاميٽيءَ جي سيٺ حاجي عبدالله هارون جي صدارت هيٺ گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ فيصلو ڪيو ويو ته سول نافرماني تحريڪ کي ڪامياب ڪرڻ لاءِ 20 مئي تاين مقرريون ضلعي ڪاميٽيون 2 هزار خلافت والنٽيئر ۽ 50 هزار رپيا گ0 ڪن، چار آڻا ڏيندڙ 50 هزار ميمبرن ڪجن، انگريزي مال جي بائڪاٽ کي يقيني بڻايو ويندو، اهو به فيصلو ڪيو ويو ته پروفيسر جهٽ مل جي قيد وڃڻ کي سندس جاءِ تي ڊاڪٽر وطڻمل کي ورڪنگ ڪاميٽي ۽ آل انڊيا خلافت ڪاميٽيءَ جو ميمبر ڪيو وڃي ٿو.

28 جنوري 1923ع

سکر جي ميونسپل ٽائون هال ۾ ضلعي سکر جي جمعيت العلماءِ سنڌ طرفان عوامي ميڙاڪو ٿيو، جنهن ۾ مولانا احمد علي، مولانا فاروق  احمد، مولانا علي شير، مولانا حماد الله ۽ سيد اسدالله شاهه، سياسي، سماجي ۽ مذهبي صورتحال تي روشني وڌي، مولانا دين محمد وفائي ۽ عبدالڪريم چشتيءَ پڻ تقريرون ڪيون، هن ميڙاڪي ۾ مولانا عبدالڪريم چشتيءَ جي جاءِ تي مولانا محمد هاشم کي ضلعي شساخ جو سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو.

30 جنوري 1923ع

ميهڙ ۾ سنڌ خلافت ڪانفرنس ٿي، جنهن ۾ مذهبي ۽ سياسي حوالن سان عام راءِ هموار ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي.

1 فيبروري 1923ع

معصوم شاهه جي مناري جي آهي منهن سان منهن سکر ۾ جمعيت العلماءِ ضلعي سکر جي اهتمام سان عوامي ميڙاڪو ٿيو، جنهن کي مولوي دين محمد وفائي ۽ مولانا احمد علي لاهوريءَ خطاب ڪيو، ميڙاڪي ۾ ٻه ٺهراءُ پاس ڪيا ويا، پهرين ٺهراءُ ۾ چيو ويو ته تحريڪ آزادي لاءِ سنڌ جا ديني علام هر قسم جي قرباني ڏيندا ۽ ٻئي ٺهراءُ ذريعي مسلمانن کي اسلام کي مڪمل ضابطه حيات طور عمل ۾ آڻڻ لاءِ چيو ويو.

3 فيبروري 1923ع

ڊي جي سنڌ ڪاليج ڪراچيءَ ۾ ”عورتون سياست ۾ حصو وٺن يا وٺن؟“ جي موضوع تي بحث مباحثو ٿيو، ان ۾ انگريز مقررن اها راءِ قائم ڪئي ته عورتون سياست ۾ حصو نه وٺن (ڇو ته تحريڪ آزادي هلي چڪي هئي ۽ اهي نه پيا چاهن ته سياست ۾ حصو وٺن)، آخر ۾ ان بحث جي موضوع تي ووت ورتا ويا، جنهن ۾ 150 ووٽ سياست ۾ حصي نه وٺڻ ۽ 35 ووٽ حصي وٺڻ جي حق ۾ ووٽ ڏنا.

15 فيبروري 1923ع

ڊي جي ڪاليج ۾ ”عورتون سياست ۾ حصو وٺن يا نه وٺن“ جي موضوع تي مباحثو ٿيو، فرنگي مقرر ان راءِ جا هئا ته عورتون سياست ۾ حصو نه وٺن، ڊاڪٽر جي ٽي رينچ (Dr. D. T. Wrench) جو چوڻ هو ته عورتن کي حق ڏيڻ واري مغرب جي اڌ صديءَ جي تجربي ثابت ڪيو آهي ته عورت سياست ۾ حصو وٺي پاڻ کي خراب ڪري ٿي، بحث جي آخر ۾ ووٽنگ ڪرائي وئي، 150 ووٽ عورت کي سياست ۾ حصي وٺڻ خلاف مليا ۽ 35 ووٽ حق ۾ مليا.

24 فيبروري 1923ع

ڳوٺ ڊگهه بالا تعلقي جوهي ۾ خلافت جو جلسو ٿيو، جنهن ۾ مولوي دين محمد ۽ ٻين مقرررن تقريرون ڪيون ۽ سنڌي عوام کي سياسي طور تي مستحڪم ۽ وڌيڪ فعال ٿيڻ جي صلاح ڏني.

10 مارچ 1923ع

مولوي محمد هاشم جي صدارت هيٺ ميرپور ماٿيلي ۾ خلافت جو جلسو ٿيو، جنهن ۾ مسلمانن کي مذهبي ۽ سياسي تشخص برقرار رکڻ لاءِ عملي قدم کڻڻ تي زور ڏنو ويو ۽ حڪومت جي اسلام دشمن حڪمت عملين جي پرزور مذمت ڪئي وئي.

11 مارچ 1923ع

آچر ڏينهن اٻاڙي ۾ مولوي علي شير جي صدارت هيٺ خلافت جو جلسو ٿيو، جنهن ۾ انگريز سرڪار جي اسلام دشمنيءَ جي مذمت ڪئي وئي ۽ سنڌي مسلمانن کي صلاح ڏني وئي ته اهي پنهنجي اسلامي تشخص کي برقرار رکڻ لاءِ مذهبي حڪمن جي پابندي ڪن.

24 مارچ 1923ع

لاڙڪاڻي ضلعي جو مشهور خلافتي اڳواڻ 12 مهينا جيل جي سزا ڪاٽي آزاد ٿيو، سندس آزاديءَ جي خوشي ۾ محراب پور جي خلافتي مولوي غلام رسول جتوئي شعر ٺاهيو:

مٺل پير پرڻي آيو رات راڻي

سکر جيل مان جارج پنجين جي نياڻي

25 مارچ 1923ع

ڪراچيءَ ۾ ”سنڌ جمعيت العلماءِ“ جي گڏجاڻي ٿي، جنهن جي صدارت حڪيم فتح محمد سيوهاڻي ڪئي، هن گڏجاڻي ۾ پندرهن ميمبرن تي ٻڌل هڪ ڪاميٽي ٺاهي وئي ته جيئن مقامي آريا سماجين جي پروپئگنڊا کي منهن ڏئي سگهجي.

27 مارچ 1923ع

سرڪار جي ”ڪينيا ڪالوني“ بابت حڪمت عمليءَ کي ناپسند ڪرڻ لاءِ سنڌ ۾ خلافت ڪاميٽيءَ ۽ ڪانگريس ڪاميٽيءَ جي سڏ تي هڙتال ٿي.

29 مارچ 1923ع

”الوحيد“ اخبار جي ايڊيٽر تي ”انڊين پينل ڪوڊ جي سيڪشن 153-A ۽ 124“ هيٺ، ڪراچيءَ جي سٽي مئجسٽريٽ جي ڪورٽ ۾ ڪيس هليو.

11 اپريل 1923ع

ڪراچيءَ ۾ سنڌ جمعيت العلماءِ جي گڏجاڻي ٿي، جيڪا ڀريا سٽي ڏينهن هلي، هن گڏجاڻيءَ ۾ مهمان عالم مولوي معين الدين اجميريءَ به شرڪت ڪئي، گڏجاڻيءَ جي آخر ۾ پنج اهم ٺهراءُ پاس ڪيا ويا، جيڪي گل حيات جي ويب سائيٽ تي موجود آهي، انهن ٺهرائن مان اهم ٺهراءُ هي آهي ته وطن جي آزاديءَ کي مذهبي فريضو قرار ڏنو ويو ۽ عوام کي آزاديءَ لاءِ جاکوڙڻ جو تاڪيد ڪيو ويو.

13 مئي 1923ع

سکر مان هنسراج هري سنگهه هفتيوار ”هندو پرڪاش“ اخبار جاري ڪئي جيڪا آريا سماج جي نظرين جي ترجماني ڪندي هئي ۽ مسلمانن خلاف گهڻي نفرت پکيڙڻ جو ڪارڻ ٿي.

1 جولاءِ 1923ع

محمد خان ولد ميهر خان چانڊيو، وڳڻ وڏا، تعلقي وارهه ۾ ڄائو، ”مولائي“ جي تخلص سان شاعريءَ ذريعي سنڌي ٻوليءَ جي جهولي ڀريندو رهي ٿو.

15 جولاءِ 1923ع

جمعيت العلماءِ سنڌ جي ايگزيڪيوٽو ڪاميٽيءَ جي مولانا تاج محمود امروٽيءَ جي صدارت هيٺ سکر ۾ گڏجاڻي ٿي، هن گڏجاڻيءَ ۾ تبليغ جي ڪم کي وڌيڪ تيز ڪرڻ ۽ مولوي معين الدين جي خلافت بابت ڏنل فتويٰ کي شايع ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويو.

26 جولاءِ 1923ع

الله بخش ولد احمد بخش انصاري جي لاڙڪاڻي ۾ ولادت ٿي، هن اڳتي هلي انيس انصاري جي نالي سان علمي ۽ ادبي دنيا ۾ شهرت ماڻي، 1946ع کان لکڻ شروع ڪيائين ۽ پوري اڌ صدي ٻوليءَ جي جهولي ڀريائين، هن شاعر، ڪهاڻيڪار ۽ نقاء ڪلارڪ کان وٺيايڊيشنل ڊپٽي ڪمشنر جي عهدي تائين سرڪاري ملازمت ڪئي.

آگسٽ 1923ع

سيپٽمبر 1922ع کان آگسٽ 1923ع تائين لاڙڪاڻي ضلعي جي جن خلافتي اڳواڻن ۽ عدم تعاون تحريڪ ۾ حصو وٺندڙن کي سزائون مليون، اهي هئا، محمد رمضان شيخ (17 مهينا ۽ 3 هفتا)، پير مٺل شاهه راشدي (12 مهينا)، محمد رمضان درزي (2 سال)، فقير غلام النبي (12 مهينا). مولوي مولا داد (سال)، محمد يعقوب (سال)، محمد صديق (سال)، حاڪم شاهه گاجي کهاوڙ (سال)، محمد بچل جمالي (6 مهينا) ۽ مولوي عبدالڪريم (سال) وغيره

12 آگسٽ 1923ع

”عدم تعاون تحريڪ“ ۾ حصي وٺڻ ڪري رتيديري جي املنگ کي 108 سي پي سي هيٺ سزا ڏني وئي هئي، اهو ڪارڪن سزا ڪاٽي آزاد ٿيو.

25 آَگسٽ 1923ع

ڪراچيءَ جي سماجي ۽ ڌرمي تنظيم ”پريم منڊلي“ جي نائيٽ اسڪول ۾ ”شاهه لطيف ڪلاسز“ جو آغاز ڪيو ويو، لطيفات جي موضوع تي اهي ليڪچر نامياري قلم ڌڻي لالچند امر ڏنو مل جگتياڻي ڏيڻ شروع ڪيا.

سيپٽمبر 1923ع

جون 1922ع کان سيپٽمبر 1923ع تائين خلافت ڪاميٽي سنڌ جي مالي امداد ۽ تعاون طور جيڪو چندو گڏ ڪري موڪليو ويو، ان جو تفصيل ۽ ضلعي خلافت ڪاميٽي جي مالي تعاون جا انگ اکر هن ريت آهن:

پهرين قسط 30 رپيا، ٻي قسط 139 روپيا 12 آنا، ٽين قسط 500 روپيا ۽ چوٿين قسط 1300 روپيا.

16 سيپٽمبر 1923ع

لاڙڪاڻي ڊسٽرڪٽ خلافت ڪاميٽيءَ جي سيڪريٽريءَ شيخ محمد رمضان کي 12 فيبروري 1923ع تي حڪومت خلاف تقرير ڪرڻ تي، لاڙڪاڻي جي ڊپٽي ڪليڪٽر 108 سي پي سي هيٺ ٻارهن مهينا سخت پورهئي سان سزا ٻڌائي.

29 آڪٽوبر 1923ع

جڳت راءِ ڪيولرام مولچنداڻي ”دل“ بنگل ديري ضلعي لاڙڪاڻي ۾ ڄائو، 1947ع ۾ هندستان جي ورهاڱي کان پوءِ لڏي وڃي الهاس نگر آباد ٿيو، سنڌ ۾ رهڻ واري عرصي دوران علم ادب ۽ ثقافت جي سُتي مليس، جنهن ڀارت ۾ کيس شمار مشهور ليکڪن، شاعرن، گائڪن، سنگيتڪارن، هدايتڪارن ۽ مصورن جي حيثيت ۾ شهرت ڏنس

31 آڪٽوبر  1923ع

سنڌ خلافت ڪاميٽيءَ 1 آڪٽوبر 1919ع کان مختلف مقصدن لاءِ سنڌ مان چندو ڪيو، انهن 49 مهينن ۾ خلافت ڪاميٽيءَ کي 3- 13- 336588 روپيا گڏ ٿيا، اهي ڇهن قسمن جا فنڊ هئا، پهريون فنڊ هئو ”خلافت بيت المال“ جنهن ۾4- 7- 91541  روپيا گڏ ٿيا، انهن مان 10- 8- 41252  روپيا سنڌ ۾ خلافت جي تحريڪي ڪم ۾ ڪتب آيا ۽ انهن 35607 روپيا ”مرڪزي خلافت ڪاميٽي“ کي امداد طور ڏنا ويا، ٻيو هئو ”انگورا فنڊ“ جنهن ۾ 8- 9-214794  روپيا گڏ ٿيا، انهن مان وري 0- 2- 210909  روپيا سنڌ واسين نمازي مصطفيٰ ڪمال پاشا ڏي ڏياري موڪليا، ٽيون هئو ”سمرنا فنڊ“ جنهن ۾ 0- 17- 28991  روپيا گڏ ٿيا، اهي فنڊ مان 25000 روپيا ”سمرنا“ موڪليا ويا، چوٿون هئو، ”هوائي جهاز فنڊ“ جنهن ۾ سنڌ واسين 0- 10- 1688  روپيا گڏ ڪيا، پنجون فنڊ هئو ”مدينا مجاهد فنڊ“ هن ۾ سوا ڇهويهه روپيا گڏ ٿيا ۽ اهڙي نموني ”ڊسٽرڪٽ ڪاميٽي ڊپازٽس“ ۾ 510 روپيا محفوظ رهيا.

49 مهينن ۾ خلافت ڪاميٽي 3- 13- 336588 روپيا گڏ ڪيا، مٿي ذڪر ڪيل خرچ کان پوءِ 31 آڪٽوبر 1923ع تي ”سنڌ خلافت ڪاميٽي“ جي بچت 3- 3- 12703 روپيا رهي.

11 نومبر 1923ع

بئريسٽر عبدالرحمان جي صدارت ۾ پبلڪ ميٽنگ ٿي، جنهن ۾ ”بمبئي رولس آف ايڊوڪرڊن 1923“ کي رد ڪرڻ جو مطالبو ڪيو ويو، ياد رهي ته انهيءَ سرڪار ”ملان اسڪولن“ کي مڃتا ڏئي رهي هئي ۽ انهن جي مالي امداد  جي گنجائش به رکي وئي هئي، هن گڏجاڻيءَ ۾ ”ملان اسڪولن“ جي مخلافت ڪئي وئي ۽ انهن کي تعليمي نظام لاءِ هاڃيڪار قرار ڏنو ويو، ڪن ڏينهن کان پوءِ حافظ نظام احمد جي صدارت ۾ ”ملان اسڪولن“ جي حمايت ۾ گڏجاڻي ٿي هئي.

16 نومبر 1923ع

سنڌ خلافت ڪاميٽيءَ طرفان ”جزيرة العرب“ هفتي ملهائڻ جو آغاز ٿيو، جيڪو 24 نومبر 1923ع تائين هليو، هن هفتي دوران سنڌ جي مختلف خلافت ڪاميٽين جزيرة العرب جي مذهبي ۽ سياسي آزاديءَ جي حق ۾ آواز بلند ڪيو ۽ ان سان لاڳاپيل سرڪار جي بدنيتيءَ تي ٻڌل حڪمت عمليءَ جي مذمت ڪئي.

28 نومبر 1923ع

سنڌ خلافت ڪاميٽيءَ جي سالياني رپورٽ مرتب ٿي، جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته ضلعي لاڙڪاڻي جا 13 خلافتي اڳواڻ ”سنڌ پراونشل خلافت ڪاميٽيءَ“ جي ورڪنگ ڪاميٽيءَ جا ميمبر ٿيا، جن مان پير علي نواز شاهه، پير تراب علي شاهه، پير مٺل شاهه ۽ ميان محمد صادق جا نالا ذڪر لائق آهن،

ان کان سواءِ هي پڻ معلوم ٿئي ٿو ته انهيءَ تاريخ تائين ضلعي لاڙڪاڻي ۾ ”ضلعي خلافت ڪاميٽيءَ“ کان علاوه هيٺ ڄاڻايل ڳوٺن ۽ شهرن ۾ خلافت ڪاميٽيون موجود ۽ فعال رهيون.

لاڙڪاڻو، ميروخان، بٺي، محبوب تنيو، قاضيان، قمبر، گهوگهارو، گٽهڙ، ڪور سيلمان، آتڻ، ڀولا ڪلهوڙا، ڇڄڙا، پير محمد ارشد شاهه، طيب، خيروديرو، گهانگهرا، شهدادڪوٽ، غلام مصطفيٰ ڏهر، محمد خان ڀٽو، ڏوڪري، پٺاڻ، عالماڻي، باڊهه، خيرمحمد آريجا، نصيرآباد، سومر چولهياڻي، ٿرڙي حاجران، لالو رائنڪ، گاجي کهاوڙ، جاني بند، گل محمد چانڊيو، عرضي نائچ، هيتم سوهو جلباڻي، پنهور، چنجڻي، وڳڻ ۽ واسو ڪلهوڙو.

ان کان سواءِ گذريل سال (سيپٽمبر 1922ع کان نومبر 1923ع) تائين لاڙڪاڻي ضلعي مان خلافت تحريڪ دوران جن جيل ڀوڳيو، انهن مان محمد رمضان شيخ (18 مهينا)، پير مٺل شاهه راشدي (12 مهينا)، محمد رمضان درزي (24 مهينا)، مولوي مولا داد (12 مهينا)، فقير غلام النبي (12 مهينا)، محمد صادق (12 مهينا)، حڪيم شاهه (12 مهينا)، محمد بچل جمالي (6 مهينا)، مولوي عبدالڪريم (12 مهينا) ۽ ڀڳوانداس (12 مهينا 21 ڏينهن) ذڪر لائق آهن.